Średniowiecze - ogólna charakterystyka

Ramy czasowe:
Terminem tym określa się epokę historii i kultury europejskiej między czasami starożytnymi a nowożytnymi. Początek średniowiecza wiąże się z 476 r. n.e., tj. upadkiem Cesarstwa Zachodniorzymskiego, schyłek zaś z wydarzeniami historycznymi XV w. (z 1453 r., tj. upadkiem Cesarstwa Bizantyjskiego oraz 1492 r. - odkryciem Ameryki). O ile w Europie epoka trwała około 1100 lat, to w Polsce tylko 500 (X-XV w.) ze względu na późny czas powstania państwowości polskiej.

Uniwersalizm średniowieczny:
Ówczesna feudalna Europa tworzyła swoistą jedność, wspólnotę spojoną religią chrześcijańską i nadrzędną władzą Kościoła, reprezentującego powszechną, łacińską, ponadczasową kulturę. Tę wspólnotę religii, idei (teocentryzm - przekonanie, że Bóg jest w centrum wszechrzeczy), ustroju społecznego (feudalizm) i języka urzędowego (łacina) nazywamy uniwersalizmem. Wszyscy władcy europejscy, z wyjątkiem cesarzy niemieckich, podporządkowali się papieżowi i uznali hegemonię Kościoła. Powszechnie panował światopogląd religijny, który ukształtował myślenie, odczuwanie, postępowanie i twórczość ludzką. Znaczną rolę w formowaniu ówczesnego światopoglądu odegrały poglądy i systemy filozoficzne stworzone przez św. Augustyna i św. Tomasza z Akwinu. Legły one u podstaw doktryny Kościoła katolickiego, a św. Tomasz do dziś uznawany jest za najważniejszego teologa w historii Kościoła.

Scholastyka:
Najpopularniejszą nauką była scholastyka, która udowadniała w sposób rozumowy słuszność dogmatów religijnych. Naukę tę oparto na metodach zaczerpniętych z filozofii Arystotelesa. Jednym z największych scholastyków średniowiecznych był św. Tomasz z Akwinu.

Pochodzenie terminu "średniowiecze":
Przyjęte określenie "średniowiecze" było wyrazem pewnego lekceważenia żywionego dla tej "pośredniej" epoki, okresu jakoby "bezpłodnego, mrocznego i ciemnego". Termin ten wykuty został przez epokę późniejszą - renesans, który zarzucał średniowieczu odejście od ducha wielkiej kultury antyku, jej zniekształcenie, a ponadto sprzeniewierzenie się ideałom pierwotnego chrystianizmu; rewizja ujemnych sądów rozpoczęła się dopiero w XVIII w., kiedy to zauważono wielkość i potęgę jej sztuki, zwłaszcza późnośredniowiecznej.

Style średniowieczne:
Dwoma najważniejszymi stylami sztuki średniowiecznej były: styl romański (do XII w) i gotyk (XII - XV w). Style te realizowane były głównie w architekturze sakralnej, jak również w budowlach obronnych.

Piśmiennictwo średniowieczne:
Dorobek literacki średniowiecza zamyka się w rękopisach pieczołowicie przepisywanych w skryptoriach klasztornych. Książka w średniowieczu była towarem ekskluzywnym, jej cena czasem przekraczała wartość paru wsi. Również sztuka pisania i czytania dostępna była tylko nielicznym, w przeważającej mierze duchownym. Pisano przede wszystkim po łacinie, który to język obowiązywał w Kościele katolickim, w wyniku czego był również oficjalnym językiem dyplomacji. Celem literatury średniowiecznej był dydaktyzm - przekazywanie treści pouczających, umoralniających, ukazywanie wzorców parenetycznych (patrz hasło: utwór parenetyczny). Do głównych typów literatury średniowiecznej należą: hagiografia (żywoty świętych) i historiografia (kronikarstwo), a także grupa utworów poświęconych rycerstwu: chansons de gestes, romanse rycerskie.